‘Rare jongens, die consumenten’

Telkens wanneer in de Asterix-strip de Romeinen zich gedragen op een voor Obelix onbegrijpelijke wijze verwoordt hij zijn verbazing met de gevleugelde uitspraak ‘Rare jongens, die Romeinen’. Na het doen van deze uitspraak volgt doorgaans in het verhaal een fikse aframmeling van een Romeins legioen soldaten. Beleggers en consumenten zouden soms ook wel zo’n aframmeling kunnen gebruiken.

Als gedragseconoom bestudeer ik het gedrag van consumenten en in mijn geval specifiek dat van beleggers. De benaming gedragseconoom is eigenlijk een pleonasme: economen bestuderen immers altijd – of zouden altijd – het gedrag van consumenten en, in een groter verband, markten dienen te bestuderen. Dat dit niet gebeurt, heeft bijvoorbeeld volgens de Israëlische gedragseconoom Ariely en de Amerikaanse hoogleraar Taleb te maken met het ‘wetenschappelijk minderwaardigheidscomplex’ van economen. Anders dan hun soortgenoten uit de bèta-hoek die met natuurwetenschappelijke zekerheid voorspellingen weten te doen, kunnen economen dat niet. En dus ontwikkelen zij modellen die wel een uitkomst voorspellen. Dat deze uitkomsten niet altijd kloppen, heeft te maken met wat gedragseconomen noemen: het beperkt rationeel handelen van economische actoren. Let hier even op: niet irrationeel handelen, maar beperkt rationeel. Want er zit altijd wel iets in wat naar rationaliteit riekt.

WC-papiercrises

Voorbeelden te over. Neem de start van de coronacrisis. Dat consumenten destijds overgingen tot hamsteren kun je nog enigszins rationeel noemen. De situatie was immers uitermate onzeker en beangstigend en dus wilden mensen hun kelders en proviandkasten gevuld hebben. Je zou denken dat zij daarbij de keuze maakten voor houdbaar voedsel. Groente in blik en glas. Nee, de keus viel op toiletpapier. Niet aan te slepen. De schappen in de supermarkt waren volstrekt leeggekocht en het beeld in het NOS-Journaal van een luid lachende heftruckchauffeur in een loods vol met wc-papier kon het koopgedrag van consumenten niet wijzigen. Later hebben we nog een wat kleinere  c-papiercrisis mee gemaakt. De oorzaak was het bericht dat bamboe een onmisbaar onderdeel is bij de productie van wc-papier. Het gerucht ging dat ten gevolge van de oorlog in Oekraïne de aanlevering van deze grondstof stokte. En wederom volgde een koopgolf. Deze crisis ging ook weer na – dit keer – enkele dagen voorbij.

Strandwachten

Dat beleggers niet altijd rationeel handelen is ooit, mede door mijzelf, onderzocht aan de Nijenrode Business Universiteit. Wij legden beleggers diverse beleggingsproducten voor met daarbij een risico-indicatie. Deze gaf aan – met een rating-systeem dat leek op de energielabels van witgoedproducten (A t/m G) – welke kans je liep om je inleg kwijt te raken. A was veilig, G zeer riskant. Wie denkt dat beleggers daarop acteerden kwam bedrogen uit. Ze reageerden wel invers-rationeel. Hun redenering was als volgt: een veilige belegging zoals een spaarrekening en/of staatsobligatie levert niet veel rendement op, een riskante belegging dus wel. Conclusie: hoe hoger het risico, des te hoger het (te verwachten) rendement. Vergelijk het met de rode vlag van strandwachters langs de vloedlijn. Zodra de zee gevaarlijk is, trekt het badgasten aan. W nt daar waar het riskant is, is het leuk zwemmen.

De miljoenste bezoeker

Beleggers kijken tevens niet altijd naar hun eigen rendement, maar laten zich in hoge mate leiden door het rendement dat hun medebeleggers behalen. Want het gras is altijd groener bij de buren. Om ze daarvan bewust te maken, bijgaande situatie: Stel je voor dat je boodschappen aan het doen bent voor een feestje. Je kar is volgeladen met alles wat het feest tot een succes zal maken: chips, kaas, nootjes, frisdrank wijn en bier. Zodra je bij de kassa bent aangekomen, zie je achter je een oud dametje met een halve liter melk en een bruin brood in haar karretje en je laat haar – beleefd als je bent – voorgaan. Op het moment dat ze haar boodschappen
op de band legt, wordt zij bedolven onder confetti en slingers. Ze blijkt de miljoenste bezoeker te zijn van de supermarkt en ontvangt een immense prijs: 100.000 euro. Aan jou wordt als troostprijs 1000 euro toegezegd. Baal je? Jazeker. Maar nu hetzelfde scenario, met een andere uitkomst: het oude dametje ontvangt een miljoen, en jij krijgt 2000 euro. Dus ben je twee keer zo blij, toch?

Greenspan

De vroegere voorzitter van de Amerikaanse FED, Alan Greenspan, is beroemd vanwege de uitspraak ‘Mocht u de indruk hebben dat ik een erg duidelijke uitspraak doe, dan heeft u mij niet goed begrepen.’ Greenspan was ooit hoogleraar en deed de volgende proef in een volle collegezaal. De groep links in de zaal beloofde hij een salaris van 100.000 dollar, de rechtergroep 25.000. Rechts protesteerde en hij verhoogde hun salaris tot eveneens 100.000 dollar. En de linker groep kreeg ook meteen een salarisverhoging, een miljoen dollar. Hij vroeg vervolgens aan de rechtergroep – de linkergroep had niets te klagen – welke situatie zij liever wilden. Het
merendeel koos voor het eerste scenario. Weliswaar ontvingen zij nu 75.000 dollar minder, maar zij gunden de andere groep hun rijkdom niet. Rare jongens, toch ?

Willem Landman is gedragseconoom met als specialisatie beleggingsadvies en financieel gedrag, auteur/publicist en wetenschappelijk onderzoeker.